Серік Наурызбайұлы

Ғұмыры ғылыммен ұштасқан

        Халық даналығында «Өнер – ағып жатқан бұлақ, ғылым – жанып тұрған шырақ» деген аталы сөз бар. Расында ғылым жолы – өте қиын, бірақ оның сырына терең үңілген жан ғана жемісті дәмін татып, өмірін жарқырата алады. Сол себепті де, ғылымды жарқырап тұрған сәулеге теңеген болар.
  Ғылым дейтін ұшы-қиыры жоқ кеңістікте өзіндік қолтаңбасын қалдырып, айналасына білімнің шамшырағын жағып жүрген, «дария-кеуде, тау-мүсін» тұлғалар аз емес. Солардың бірі, біз әңгіме өзегіне айналдырғалы отырған кейіпкеріміз – биология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор Әбдірешов Серік Наурызбайұлы жайында болмақ.
             Ол Талдықорған, қазіргі Жетісу облысы, Панфилов ауданы, «Октябрь» совхозына қарасты, Соцжол, қазіргі Бөрібай би ауылында 1970 жылдың 18 маусымында дүниеге келді. Қарапайым еңбек адамдарының отбасында өмірге келіп, ата-анасының тағылымды тәрбиесін алды. Сегіз баланы дүниеге әкеліп, бағып-қағып жеткізген олар жаны жайсаң, парасатты кісілер еді. Әкесі Әбдірешов Наурызбай (1940-1972 жж) Панфилов ауданында зоотехник болып жұмыс жасаған. Анасы Мылтықбаева Майраш (1939-1996 жж) қарапайым еңбек адамы, көп жағдайда балалар тәрбиесімен айналысқан. Бүгінде ата-анасының көзі болмаса да олардың соңында ұлағатты ұрпағы қалды. Олар еліміздің әр жерінде түрлі салада еңбек етіп жүр.
Серік Наурызбайұлы еңбек жолын қарапайым жұмысшы болудан бастап, бүгінгі күні профессорлыққа дейін жеткен. Оның ғылым жолындағы жетістігі кейінгі жастарға үлгі-өнеге.
1987 жылы мектеп бітіргенен кейін Талдықорған (Алматы) облысының, «Октябрь» совхозына қарасты Соцжол ауылында жұмысшы болады. 1988-1990 жылдары Кеңес Армиясы қатарында азаматтық борышын өтейді. 1993 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің биология факультетіне оқуға түсіп, 1999 жылы адам және жануарлар физиологиясы кафедрасының мамандығы бойынша тәмамдап, бакалавр академиялық дәрежесі, биолог дипломын алып шықты. 2001 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің биология факультетіне магистратураға түседі.
Студенттік шақтан ғылыми ізденістерге имен­бей араласып, өмірінің мақ­саты үлкен ғылымда екенін тү­сінді. Ғылыммен айналысу – үл­кен шыдамдылықты, қажыр-қай­ратты, үздіксіз ізденуді қажет етеді. Онсыз ешкім белес түгілі, қа­рапайым табалдырықтан аттай ал­майды. Өйткені ғылым­ның нәтижесі, өндіріске енуі аз уақыт­тың еншісінде емес. Өте көп уақыт­ты, бірнеше жылдарды та­лап ете­ді. Ол темірдей берік төзіммен тал­май ізденді, қиындықтан еш қо­рықпай, өзін-өзі аямай тыңнан жол табу оның өмір жолындағы адастырмас темірқазығына айналды. Зерттеу жұмысында жүйелілікті жаны сүйетін, асығыс ой қорытуды, лепірме бос сөзділікті ұнатпайтын кірпияз ғалым принципшілдігінен ешқашан ауытқыған емес. Қиыншылық­ты айналып өтіп, ұрандатып ойқастау оның табиғатына жат еді. Осындай қасиеттерге ие бо­лу үшін тұлғаның тегі, білімі, ең­бек етіп жүрген ортасы үлкен маңыз атқарады.
2003 жылы аталған университеттің биолгия – магистрі дипломын алды. 2002 жылдан бастап Адам және жануарлар физиологиясы институтының лимфа жүйелер физиологиясы лабораториясында аға лаборант, кіші ғылыми қызметкер, ғылыми қызметкер болып еңбек етті. Осы уақыт аралығында ғылымға деген алғаш қадамын бастайды. Күн сайын білімін толықтырып, ізденуден жалықпады. Екінің бірі бара бермейтін тың тақырыпты зерттеп, оның адам өмірде алар маңызын айшықтап берді. Сөйтіп, 2006 жылы Д.56.23.01 Диссертациялық Кеңесте «Экстремалды факторлардың лимфа жүйесінің тасымалдау қызметіне әсері» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шығады. Қазіргі уақытта лимфа жүйелер физиологиясы лабораториясында жетекші ғылыми қызметкер болып қызмет атқарады.
Бүгінгі таңда «Гомеостаздың бұзылуы кезіндегі лимфа жүйесінің реттелу жолдары» атты тақырыпта докторлық диссертациясын аяқтауда. Еліміздің биология саласына тыңнан түрен салған ғалым әрбір күнін ізденіске арнайды. Ол Адам және жануарлар физиология институтындағы жұмыс уақытында көптеген әдістер үйренді. Қазіргі заман талаптарына сай жоғарғы деңгейде лимфа жүйесінің мәселелерімен шұғылдануда. Әсіресе улы гепатит, қант диабеті және гипотиреоздің организмге әсері және оны қазіргі кезеңде әртүрлі антоксидантар әсерімен қалпына келтіру жолдары іздестірілуде. Осы жұмыстар нәтижесінде №18599, «Экспериментте бауырдың функционалдық бұзылуын түзету тәсілі» атты предпатент, 2013 жылы №26881, «Егеуқұйрықтарда аллоксан диабеті кезіндегі лимфа жүйесінің функционалдық бұзылуын түзету тәсілдері» инновациялық патент, ал 2015 жылы №31221 «Егеуқұйрықтарда улы гепатит кезіндегі бауырдың құрылымдық-функционалдық лимфа жүйесінің функционалдық бұзылуын түзету тәсілдері» инновациялық патент алынды.
–Менің қазіргі таңда жүргізіп жатқан ғылыми зерттеулерім негізінен ғылымның әртүрлі саласын қамтиды, биология, медицина және ауыл шаруашылығы бойынша зерттеу жұмыстарын жүргіземін. Мамандығым биолог, оның ішінде физиология саласы бойынша, ал физиология – тірі ағза мен физиологиялық жүйелердің, ағзалардың, ұлпалар мен жасушалардың қызметін зерттейтін ғылым. Ғылымның атасы деп атауға болады, жалпы биология мен медицина саласы бойынша Нобелдік сыйлықтың өзі «Физиология мен медицина» саласы бойынша беріледі, сондықтанда зерттеу ауқымы өте жоғары. Белгілі бір нәтижеге қол жеткізудің өзі көптеген жылдарды, қажырлы еңбекті талап етеді. Алынған нәтижелерді медицина мен ауыл шаруашылық салаларына енгізу, көптеген қиындықтар мен кедергілер кездеседі. Ал сол физиология саласының ішіндегі лимфа жүйесін зерттеу, ол – одан да күрделі. Соған қармастан Қазақстанда лимфология саласы қарқынды дамып келеді. Сондықтанда әр нәрсенің қиыншылығының артынан оның қуанышыда болады. Лимфа ағысы, лимфа тамырлары мен түйінің қызметін әртүрлі факторлардың әсерін (гепатит, диабет, гипотиреоз және т.б.) зерттеу барысында біршама жақсы нәтижелерге қол жеткіздік. Космостық физиология саласы бойынша жұмыстар ғалымдардың қызығушылын тудыруда, соның бірі жер жағдайында салмақсыздықты үлгілеу жұмыстары, яғни лимфа жүйесін зерттеу нәтижесінің арқасында 2013 жылы сәуір айының 19-жұлдызында Байқоңыр ғарыш айлағынан «Союз-2.1а» зымыран-тасығыш ғылыми-зерттеу космостық апарат «Бион–М» №1 ұшуы кезіндегі РҒА Медициналық-биологиялық проблемалар институтының ұсынысымен бірлесе отырып Халықаралық жобаларға қатысу, тек Қазақстан ғалымдарының қызығушылын тудырып қана қоймай, Ресей ғалымдарының да лимфоидты мүшелердің салмақсыздық жағдайында зерттеу қызығушылығын оятты. Бұл тек біздің зертхананың жетістіктері болып саналады. Қазіргі таңда лимфа жүйесінің қызметін зерттеу, ағзада болған өзгерістерді алдын-алу және қалпына келтіру, яғни профилактикалық жұмыстар жүргізу артып келеді. Бұл өз кезегінде зертхандағы жас мамандардың да қызығушылығын арттыруда, – дейді ғалым.
Инемен құдық қазғандай ғылым саласын серік еткен жан ғана оның қиындығына төзіп, шыдай алады. Сондай сабырлы мінезінің арқасында биіктерді бағындырары анық. Көп оқитын, тереңнен қо­пара қазатын Серік Наурызбайұлы ғылым шыңын бағындырды десек артық айтқандық емес. Осындай, ауқымды да терең мағыналы ғылыми-теориялық зерттеу жұмыстары ғалымды әлемге танытты. Осы бағыттағы ғылыми мақалалары, әлемнің түкпір-түкпіріне таралатын мерзімді басылымдарда жарық көрді.
 Білім және ғылым саласындағы терминологиялық жұмыстарды үйлестіру жөніндегі жұмыс тобынының құрамының мүшесі және өмір туралы ғылымдар секциясының төрағасының бұл саладағы том-том зерттеулері мен еңбектері көп. Сондай-ақ б.ғ.д., профессор Л..Е.Бөлекбаевамен бірлесіп «Қазақша-орысша, орысша-қазақша теринологиялық «Физиология» сөздігін және «Микрогравитация жағдайындағы лимфа жүйесі» атты монографиясы баспада жарық көрді. Алыс және жақын шет елдерде көптеген ғылыми мақалалары баспа бетінде жарық көрді (Ресей, АҚШ, Германия, Үндістан, Франция, Австралия, Тайланд).
Ғылыми жұмыстар бойынша Москва («Бейімделудің экологиялық-физиологиялық мәселелері» атты ХII Халықаралық симпозиумда, 2007), Санкт-Петербург (Лимфологтардың II съезі, 2005; И.П.Павлов 160 жылдығына арналған VII Жалпы ресейлік конференция, 2009, 2023), Сочи-Догомыс (ТМД физиологтарының Ι съезі, 2005), Новосибирск (Клиникалық және эксперименталдық лимфологияның мәселелері, 2004, 2006, 2011), Барнаул (Сібір физиологтарының VI съезі, 2008), Бішкек (халықаралық симпозиумдар, 2005, 2008), Ялта (ТМД физиологтарының ΙΙΙ съезі, 2011), Сочи (ТМД физиологтарының ΙV, V және VΙ съездерінде, 2014, 2016, 2019) қалаларында баяндамалар жасалынды.
2005-2015 жылдар аралығында Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономика университетінің инженерлік-экономикалық факультетінің «Табиғатты пайдалану экономикасы және қоршаған ортаны қорғау» кафедрасында, 2015-2022 жж аралығында Алматы технологиялық университетінің «Тағам өндірісі» факультетінің «Тағамдық биотехнология» кафедрасында доцент болып қызмет атқарды. Университет қабырғасында студенттерге «Адам экологиясы», «Жануарлар экологиясы», «Экологиялық математикалық моделдеу», «Экотоксикология», «Экологиядағы статистикалық әдістер», «Экологиялық мониторинг», «Экологиялық экспертиза», «Токсикология негіздері», «Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі», «Биотехнологиядағы заманауи жетістіктер», «Тағам өнімдерінің қауіпсіздігін басқару жүйесі», «Адам және жануарлар физиологиясы» пәндерінен дәрістер оқыды. Осы әзірлеген, оқыған пәндері бойынша қазіргі таңда жоғарғы оқу орындарына арналып оқу құралдарын даярлау үстінде.
Оқытушылық кезеңінде «Экологическая физиология человека» 2009 ж., автормен бірлесе «Экотоксикология», 2010 жылы «Адам экологиялық физиологиясы» 2017 жылы оқу құралы жазылды. Сондай-ақ«Тепе-теңдік бұзылуы кезіндегі лимфа айналымының реттелу жолдары» (2019), авторлармен бірлесе «Тәжірибелік гипотиреоз кезінде қалқанша безі мен лимфа түйіндернің морфофоункционалдық жағдайы» және «Лимфа жүйесіағзаның қартаюына қарысы», 2021ж. атты еңбектері жарық көрді. Авторлармен бірлесе мектеп оқушылары мен студенттерге арналған «Медициналық химия және биохимиялық зерттеу әдістері», «Медициналық биология және генетика», «Топырақ-экологиялық мониторинг», «Биология», «Антропогенетика және антропоэколгия» оқу құралдары жарыққа шықты.
Қазіргі кезде Генетика және физиология институында ғылыммен бірге, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде ұстаздық қызметті бірге алып жүр. Өзінің жылдар бойы жиған тәжірибесін кейінгі жастарға үйретуде ды тынымсыз еңбек етуде. Магистранттар мен докторанттарға жетекшілік жасап профессорлық қызмет атқаруда. Еңбегінің арқасында 2022 жылы Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғарғы білім министрлігінің Ғылым комитетінің «Құрмет грамотасымен» марапаталды. Қызмет жолындағы осындай жетістікке жетуінің сырын ғалым ата-анасының бала кезден еңбекке баулып тәрбиелегені деп біледі.
–Жетістке жетудің бірден-бір жолы еңбек деп ойлаймын. Ата-анамыз жас кезімізден бастап еңбекке баулып өсірді. Белгілі жазушы Әзілхан Нұршайықовтың: «Бала тәрбиесінің ең үлкені – оны еңбекке баулу. Еңбекшіл жан ғана үздік азамат болып қалыптасады», деп айтқан емес пе? Сол бала кезден еңбекке араласудың, қарапайым ауыл мектебіндегі ұстаздарының берген білімінің арқасында жетістікке жеттім деп ойлаймын. Бұл жерде әлемнің екінші ұстазы Әл-Фарабидің айтқан сөзі есіме түседі, «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекке оның өміріне қауіп әкеледі» – деген. Сондықтанда мен өзіме білім нәрін сусындаттан ұстаздарыма мың алғысымды айтып, басымды ием. Таза ғылымға баулыған, яғни халық даналығында айтылған «Ғылым – теңіз, білім - қайық», оның жағасына жетудің қиындығы мен қызығына тоймай жете білуді үйреткен жетекшілерім профессор Л.Э. Бөлекбаева мен Г.А. Демченкоға алғысым шексіз. Өйткені білім инемен құдық қазғандай болса, ал ғылым, асыл гауһар тастай бағасы жоқ, осыған көне білу, төзе білу, табандылық пен қажырлықты, ақыл мен парасаттылықты, өз ісіне ұқыпты, сүйе білудің арқасында ғылым жолында жеткістікке жетудің бірден-бір жолы деп түсінемін,– дейді Серік Наурызбайұлы.
              Жалпы адам өмірге келген соң үлкен белеске қол жеткізуді ойлайды. Сол үшін тынымсыз тіршілік жасап, өз ұстанымдарына берік болады. «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез деген қасиеттермен озады» – деген ұлы ақын Абай сөзі барлық уақытта өз мәнін жойған емес. Озық ойлы білімдар адамдар заманның, қоғамның дамуына, өзгеруіне өз үлесін қосады. Кез-келген пайдалы білім белгілі мөлшерде адамды дамытады. Осы ретте тағы Абай «Жасымда ғылым бар деп ескермедім,  Пайдасын көре тұра тексермедім» десе, Шәкәрім адам өмірін үш кезеңге бөліп, оның сол Абай меңзеген ең қуатты жастық шағын ғылымға арнауды насихаттайды, сол тұстағы албырт жігердің бір сағатын да бос өткізбеуге шақырады. Біздің кейіпкеріміз Серік Наурызбайұлы да жастық шағын ғылымға арнаған жан, ұлағатты ұстаз. Ол адам өзінің алға қойған мақсатына жету жолында ұстанымға берік болған дұрыс деп есептейді.
– «Өмірдің өзі – ұлы ұстаз», деген халықта дана сөз бар. Адам дүние есігін ашқаннан бастап, айналаны сезіну, тану, ақ пен қараны, жақсылық пен жамандықты ажырата білу, бұл табиғаттың заңдылығы деп ойланмын. Сол өмірде адам өзінің алына қойған мақсатын жету үшін әр адамның өзіндік ұстанымы болуы қажает. Ол біріншіден адамның адамгершілгі, Б. Момышұлының бір айтқан сөзі есіме түседі: «Адамгершілік дегеніміз – әдеп», яғни ата-баба қанымен келген Отанымызға, от басымызға деген сүйіспеншілік. Еліңді, жеріңді сүю, оны қорғау, өз елінің патриоты болу. Екіншіден табандылық, яғни ерік-жігерінің жоғары болуы. Кез-келген іске қол жеткізу үшін адамның табандылығы болмаса, аңсаған арманына жетуі екі талай. Адал болу, әділдік пен шындық бұл менің негізгі ұстанымым, – дейді ғалым бізбен әңгімесінде.
  Біз көбінде ғылым мен білімді қатар қоямыз. Бірақ ғылым дегеніміз тек білім жинақтарынан тұрмайды. Онда әдеп те, өнер де, саналылық та бар. Ең бастысы, ғылым теориялық білімді іс жүзінде қолданып, одан жаңалық жасауды көздейді. Ал осы жаңалық міндетті түрде адамдардың кәдесіне жарауы, оларға қызмет етуі тиіс. Осы тұрғыдан келгенде ғалым Серік Наурызбайұлының кейінгі жастарға берер тағылымы мол ұстаз, білікті маман екенін де аңғарамыз.
 Машақаты көп ұстаздық қызметті абыроймен атқарып, қыры мен сыры көп ғылым жолын қатар алып келетін жанның ең үлкен ерекшелігі – қарапайымдылығы. Білім қуған әрбір жасқа кез келген уақытта кеңесін аямайтын адамгершілігі мен ұстаздық шеберлігі өз алдына бір төбе. Ол өзі сүйген ғылымға шәкірттерінің бағытын нақтылап көрсетіп, әрбір жас маманды ғылымға тартудан ешқашан жалықпайды. Өйткені ол кісі де ұлағатты ұстаздардан тәлім алды. Өмірде ең алдымен ата-анасын үлгі етіп, ата-әжесінің даналығын құлағына сіңіріп өскен.
    – Бала дүниеге келген соң, айналасына, оның ішінде отбасына қарап бой түзейді. Біріншіден үлгі тұтатын адамдарым ол ата-анам, ата-әжем, айтады ғой «Отан – отбасынан басталады», деп сондықтан әр балаға бірінші үлгі тұтар адамы сол туған әке-шешесі болуы керек. Есейе келе, мектеп, жоғары оқу орындарн бітіріп, еңбекке араласа басағандаөзіне үлгі тұтар адамдары болады. Әлемдік деңгейді алмай-ақ,тек қазақ қоғамын алатын болсақ, үлгі тұтар қаншама адамдар бар. Олар сол сол еңбектері арқылы, өздерінің қоғамдағы іс-әрекетерімен тарихта қалды. Олардың әр қайсысы жеке, дара тұлғалар. Мен біріншіден Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевты үлгі тұтар едім. Д.А.Қонев атамыздың қарапайымдылығы, еңбекқорлығы, адамгершілігі, ұлы саясаткер, ең алдымен атамыздың ғылымға деген көзқарасы, яғни еліміздің ғылымының дамуына үлкен үлесін қоса білді, – дейді ғалым тебірене сөйлеп.
Кез келген мемлекеттің өсіп-өркендеуі ғылым мен білім саласына тікелей байланысты. Тәуелсіздік жылдар Қазақстанның білімі мен ғылымның дамуына бар күш-жүгерін жұмсап, ел дамуына өлшеусіз үлес қосқан азаматтар жетерлік. Ғылым мен білім саласы еліміздің дүниежүзіндегі бәсекеге қабілетті мемлекеттердің қатарына қосылуы жолында бел жазбай еңбек етіп жүрген азаматтар өте көп. Солардың арасында айрықша атап өтетін аптал азаматтардың бірі – Серік Наурызбайұлының да қосқан үлесі көп.
Расында ғаламның ілгері жылжып дамуына ғылымның тигізер пайдасы мол. Қазіргі адам өміріндегі күнделікті пайдаға жаратып жүрген жетістіктер кезіндегі ғылымға ден қойған ғалымдар еңбектерінің нәтижесі. Ғылымның ойлап табуының басты себептерінің бірі – адам мүмкіндіктерін жоғарылату еді. Қазақ халқы да ғылымға үлкен мән беру үстінде. Әлемге ықпалды ғылыми жаңалықтармен жүргізу барлық мемлекеттердің мақсаты.
Қазіргі таңда ғылым саласында түрлі еңбектер атқарылу үшін мемлекет тарапынан да қолдау жұмыстары қарастырылған. Тың жаңалықтарды ұсыну арқылы ғылым жолында еңбек ететін мамандар ел мәртебесін көтереді. Ғылым әлемдік прогресстің басты құралы болғандықтан, ғылымды дамыту – кез-келген елдің басты міндеті. Қай саланы алып қарасаңыз да ғылымның еңбегі орасан зор. Сол себепті ғылым қызметкерлері еліміздің ілгері басып, жаңалықтарымен әлемді таң қалдыру үшін тың жобаларды ұсынуда талмай еңбек етеді. Бұл ретте әрине, кейіпкеріміздің алдына қойған мақсат-мұраты биік.
Тәуелсіз еліміз үшін, болашақ үшін, ғылым үшін «инемен құ­дық қазып», аянбай еңбек етіп, тер тө­гіп жүрген ғалымның өнегелі өмірі кейінгі жастарға шамшырақ секілді. Ғалым өзінің жолын жалғастырар шәкірт тәрбиелеуді де мақсат етеді. Университет қабырғасынан жас студенттер бакалавр, магистранттар тәрбиелеумен қатар биыл алғаш рет өзінің жетекшілігімен PhD (докторант) даярлап, оны қорғатып шығару ғалымның бір мәртебесі.
–Бақыттың бастауы – мақсат. Кез-келген адамда өзінің алдына қойған мақсаты, арманы болады. «Арман – адамға қанат бітіреді» немесе «Армансыз адам-қанатсыз құспен тең», – деген мақал бар. Сол сияқты меніңде өз мақсатым, арманым жеткілікті. Осы бастаған ісімді, яғни физиология мен лимфология саласы бойынша зерттеу жұмыстарымды ары қарай жалғастырып, лимфа жүйесі физиологиясы бойынша білімімді жетілдіріп қана қоймай, оны ары қарай жалғастыратын шәкірттер тәрбиелеуді мақсат етемін. «Тепе-теңдіктің бұзылуы кезіндегі лимфа жүйесінің реттелу жолдары» атты ғылыми жұмысымды ары қарай толықтай аяқтап, еліміздің іргелі ғылымына үлес қосатындай белгілі бір нәтиже алсам, – дейді айқын мақсатымен ой бөліскен ғалым.
Өмірдің мәні – мансапта емес, мақсатта. Халыққа қалтқысыз қызмет етіп, ел айта жүрер айтулы еңбек жасаудан асқан бақыт бар ма?!
Қарымды еңбек ету – ол да бір береке бастауы, азамат болып қалыптасу – əркімге парыз. Тек ізденіс пен күрескерлік, талап пен табандылық қана адамды парықты істің парасатына бөлейді. Міне, осындай ізгі мұрат жолында іргелі іс атқарып, ел ағасына айналған Серік Наурызбайұлының өмірі жолы ізденіске толы.
Ғылым мен білім ғарыштық жылдамдықпен дамып жатса да, ғалымның хаты өлмейді. «Білімді болу деген сөз – белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз. Ал белгісіз нәрсені аша білу деген сөз – ол теориялық өнердің барлығына тән, ортақ жәйт» деп ғұлама әл-Фараби айтқандай, ғалым ағамыздың ғылым жолындағы еңбектері бір төбе.
Азамат ісімен, әрекетімен көрікті дейміз. Елдің елдігі мен егемендігін еңселі оймен ойлайтын адам ғана ақыл көзімен қараса керек. Ақыл мен парасат, білім мен мәдениет төрт құбыладай түгел болған жағдайда ғана адам заман тұтқасы бола алады.
Өнегелі өмірдің нағыз үлгісін танытып жүрген ғалымның ізденіс пен еңбекке толы ғибратты ғұмырын аз-кем әңгімеледік деп ойлаймыз. Түптеп келгенде осындай дарындылар мен таланттар жайлы сөз ету, өзгелерге емес, бізге, оқырмандар мен жастарға қажет. Себебі, олардың алған тәрбиесін, білімін, ел игілігі жолындағы еткен ерен еңбегін көру, білу арқылы бүгінгі жас ұрпақ өздерінің талғам танымдарын шыңдайды. Өмірлік бағыт-бағдарын айқындайды.